Weerstandsvermogen en risicobeheersing

Uit deze paragraaf blijkt dat het weerstandsvermogen van de gemeente Leiden eind 2021 voldoende is. In de kengetallen blijkt dat de schuldpositie toeneemt, maar minder snel dan geraamd.

1. Risicoprofiel
Een risico is een mogelijke gebeurtenis met een negatief gevolg voor de gemeentelijke doelstellingen. Met behulp van een risicomanagementinformatiesysteem prioriteert, analyseert en beoordeelt de gemeentelijke organisatie risico's op systematische wijze. Door een goed systeem van risicomanagement kunnen bestuurders en managers passende beheersmaatregelen nemen. Op basis van de inventarisatie is een risicoprofiel voor 2022 opgesteld waarmee de per eind 2021 beschikbare buffers kunnen worden geconfronteerd. Conform de Financiële verordening 2020 (RV 20.0141) toont het onderstaande overzicht de tien grootste risico's met de hoogste bijdrage aan de berekening van de benodigde weerstandscapaciteit nadat een beheersmaatregel is getroffen. Onderaan de tabel is het totaalbedrag voor de overige risico’s opgenomen.

Tabel 1: Belangrijkste financiële risico's

Ten opzichte van de meest recente risico-inventarisatie bij de Programmabegroting 2022 is het risicoprofiel van de gemeente iets afgenomen van € 73,3 naar € 70,9 miljoen. In dit nieuwe risicoprofiel treden ten opzichte van de inschatting bij de Programmabegroting 2022 de onderstaande wijzigingen op:

• Vanwege de hoge inflatie is de kans van optreden van het risico op hogere prijsstijgingen dan de index waarbij niet kan worden bijgestuurd verhoogd van 30% naar 50%.
• Vanwege het nieuw aangetreden kabinet achten we de kans groter dat onderuitputting ontstaat op de Rijksbegroting. Daarom verhogen we de kans dat Algemene uitkering lager uitvalt door tegenvallende accressen van 30% naar 50%.
• Het risico op twee lopende planschadezaken is naar beneden bijgesteld. Hierover is uw raad per collegebrief (BW22.042) geïnformeerd.
• Het realiseren van de geraamde OZB-opbrengsten is vooral afhankelijk van de waardering van niet-woningen. Als bedrijfspanden hoger of lager worden gewaardeerd dan vooraf ingeschat leidt dit tot schommelingen in de opbrengst.
• Bij de Kaderbrief 2021-2025 is rekening gehouden met een te ontvangen bedrag aan corona-compensatie. Omdat de afrekening van deze compensatie inkomstenderving pas plaatsvindt op basis van de jaarrekening 2021 handhaven we dit risico. Daarnaast is ook de regeling voor de compensatie van de kosten voor vluchtelingenopvang Oekraïners nog niet uitgewerkt. Als achteraf blijkt dat niet alle gemaakte kosten worden gecompenseerd kan dit tot een nadeel leiden.
• In de top tien zijn de risicodossiers van de projecten Lammenschansdriehoek en ambtelijke huisvesting (stadhuis) geactualiseerd. Dit leidt tot kleinere verschuivingen binnen de omvang van het risico.
• Bij de Programmabegroting 2022 stond een risico voor ICT verstoringen in de top 10. In dit risico waren het risico op verstoringen door technische problemen of kabelbreuken (de kans hierop is groot, de impact beperkt) en het risico op verstoring door cybercriminaliteit (de impact hiervan kan heel groot, de kans is gelukkig kleiner) met elkaar vermengd. Voor een helder gesprek over risico's en beheersingsmaatregelen hebben we dit risico gesplitst. Hierdoor valt het risico op verstoring door cybercriminaliteit (kans 30%, impact € 750.000) net buiten de top 10 risico's.

In februari is Rusland Oekraïne binnengevallen, met als gevolg een grote vluchtelingenstroom. Net als alle gemeenten zal ook Leiden een groep vluchtelingen opvangen, mogelijk voor langere tijd. Het rijk heeft aangegeven dat de kosten hiervoor vergoed zullen worden. Het financiële risico lijkt hiermee voor een groot deel te zijn afgewend. Of alle kosten gedeclareerd kunnen worden is vooralsnog niet zeker. Hoe wordt bijvoorbeeld met investeringen omgegaan of uren van personeelsleden. Daar zit dus nog een zeker risico. Wij gaan er vanuit dat kosten volledig bekostigd worden, net zoals het Rijk dat heeft gedaan in de coronacrisis.

2. Benodigde weerstandscapaciteit

Als alle risico's zich gelijktijdig in hun volle omvang zouden voordoen zou in 2021 een nadeel optreden van € 70,9 miljoen. Het reserveren van een dergelijk groot bedrag als buffer voor alle risico's is echter ongewenst omdat het niet waarschijnlijk is dat alle risico's zich in 2021 gelijktijdig, en in hun maximale omvang, voordoen. Daarom is op basis van de ingevoerde risico's een risicosimulatie uitgevoerd. Bij deze simulatie is gerekend met een zekerheidspercentage van 90%. Het resultaat is dat met een benodigde weerstandscapaciteit van € 12.346.923 het voor 90% zeker is dat alle risico's kunnen worden afgedekt. De benodigde weerstandscapaciteit wordt bepaald door alle risico's waarvoor geen of onvoldoende beheersmaatregelen zijn getroffen en die van materiële betekenis kunnen zijn in relatie tot de financiële positie.

Onderstaande tabel bevat een overzicht van de meest relevante percentages en de daarmee corresponderende benodigde weerstandscapaciteit.

Tabel 2: Benodigde weerstandscapaciteit bij verschillende zekerheidspercentages

3 . Beschikbare weerstandscapaciteit

In theorie beschikt een gemeente over incidentele en structurele weerstandscapaciteit. De incidentele weerstandscapaciteit bestaat uit de concernreserve, de bestemmingsreserves, de langlopende voorzieningen, de begrotingspost onvoorzien en aanwezige stille reserves. De structurele weerstandscapaciteit wordt bepaald door de omvang van toekomstige bezuinigingsmogelijkheden en het onbenutte deel van de belastingcapaciteit. Het is een politieke afweging om te bepalen welke delen van de incidentele en structurele componenten men tot de weerstandscapaciteit wil rekenen. De raad heeft in de Financiële verordening 2016 (RV 18.0079) de concernreserve aangemerkt als enige component van de weerstandscapaciteit. De stand van de concernreserve per 1 januari 2021 is € 21.881.721.

4. Weerstandsvermogen

Om te bepalen of het weerstandsvermogen toereikend is, moet de relatie te worden gelegd tussen de financieel gekwantificeerde risico's en de daarbij horende benodigde weerstandscapaciteit en de beschikbare weerstandscapaciteit. De relatie tussen beide componenten wordt in onderstaande figuur weergegeven.

De gemeenteraad heeft in de financiële verordening vastgelegd dat de beschikbare weerstandscapacteit tenminste gelijk moet zijn aan de uitkomst van de risicosimulatie (= ratio weerstandsvermogen dat gelijk is of hoger is dan 1). Op grond van de onderstaande normen is het weerstandsvermogen 'voldoende'.

5. Relatie met Meerjaren Perspectief Grondexploitaties (MPG)
Naast de gemeentebrede risico-inventarisatie en het daaruit voortvloeiende risicoprofiel en de benodigde weerstandscapaciteit, wordt in het Meerjaren Perspectief Grondexploitaties (MPG) verantwoording afgelegd over de grondexploitatieprojecten. Het risicomanagement van deze projecten en het zorg dragen voor een toereikend weerstandsvermogen voor deze projecten maken deel uit van het MPG. Pas als risico's binnen het MPG niet meer afgedekt kunnen worden, ontstaat er een risico dat betrokken moet worden in de gemeentebrede inventarisatie.

6. Ratio's kengetallen

Tabel 4: Financiële kengetallen

Onderlinge verhouding tussen kengetallen

Eén enkel kengetal zegt weinig over hoe de financiële positie beoordeeld kan worden. Zo hoeft een hoge schuld geen nadelig effect te hebben op de financiële positie, maar is dat afhankelijk van hoeveel eigen vermogen en baten er tegenover die schuld staat. De kengetallen zullen daarom altijd in samenhang moeten worden bezien, omdat ze alleen gezamenlijk en in hun onderlinge verhouding een goed beeld kunnen geven van de financiële positie.

De eerste drie kengetallen hebben betrekking op de schuld die de gemeente maakt afgezet tegen de baten in de begroting (netto schuldquote) en afgezet tegen de balansomvang (solvabiliteitsratio). Zoals bij de Programmabegroting 2022 is aangegeven stijgt de schuldpositie door investeringen die de gemeente op dit moment doet in onder meer de bereikbaarheid van de stad, riolering en schoolgebouwen. Deze stijging was in 2021 lager dan vooraf geraamd doordat de investeringen minder snel plaatsvonden dan waarvan in de begroting was uitgegaan en reserves minder snel zijn uitgeput (zie bijvoorbeeld de overhevelingen van reserve-onttrekkingen in het bestemmingsvoorstel). In de komende jaren zet deze stijging verder door door de investeringen zoals opgenomen in de meerjarenbegroting 2022-2025.

Een hogere schuld maakt de gemeente meer kwetsbaar voor rentestijgingen. Om dit risico in ieder geval voor de korte termijn te beperken, zijn de rentelasten in de Programmabegroting 2021 behoudend geraamd en is in de financieringsstrategie in 2021 vooral ingezet op het voor langere termijn vastleggen van de rente over leningen (zie ook de paragraaf financiering). Een hoge schuldpositie maakt de begroting ook minder flexibel doordat een groter deel vastligt in kapitaallasten. De structureel sluitende begroting geeft de gemeente Leiden een goede uitgangspositie om bij te sturen. Hierdoor wordt het flexibiliteitsrisico weer beperkt. De woonlasten liggen 18,5% boven het landelijk gemiddelde. Hierbij hoort de nuance dat het percentage van de onroerendezaakbelasting voor niet-woningen één van de hoogste is in Nederland. Ook zijn de afvalstoffenheffing en rioolheffing vanaf de programmabegroting 2022 kostendekkend. Dit beperkt de mogelijkheden om op deze inkomsten structureel bij te sturen.

Het kengetal 'grondexploitatieruimte' laat zien dat de omvang van de bouwgrond in exploitatie ten opzichte van de totale baten beperkt in omvang is. Bij gemeenten waar dit verhoudingspercentage fors hoger is, kan dit duiden op een forse grondvoorraad waarover de gemeente een risico kan lopen. Zie voor inzicht in de Leidse grondexploitaties de paragraaf grondbeleid.